Historische atlas van de Biesbosch

1. Kaart van de Maas en de Merwede met de grote Zuidhollandsche Waard | Zo zou het mondingsgebied van de Rijn en de Maas er in de middeleeuwen uitgezien kunnen hebben. Maar zeker is het niet. Kaarten van hoe dit deel van de kuststreek er vóór de Sint-Elisabethsvloed van 1421 uitzag, zijn er niet gemaakt, althans niet bewaard gebleven. Wel hebben veel mensen gepoogd het landschap te reconstrueren en daar een kaart van gemaakt. Tot de bekendste hoort deze (kopie) van Nicolaes Diert uit 1565. Diert was advocaat van de zes grote Hollandse steden bij het Hof van Holland, maar ook kaartenmaker en “beminnaar der Hydrologische oudheden van Holland”. |datering: onbekend |vervaardiger: onbekend | gegevens: Hingman 4 VTHR 232, afm. 0.24 x 0.56 m

2. Kaart van den verdronken Zuid-Hollandse Waard, behorende bij het verbaal van commissarissen tot de designatie van de limieten der visserijen van de grafelijkheid van Holland en de Prins van Oranje | De beroemde kaart van Pieter Sluyter laat zien wat er van de Groote of Zuid-Hollandse Waard overbleef nadat de Sint-Elisabethsvloed had huisgehouden. Er was een binnenzee ontstaan, waarin Dordrecht dankzij zijn stadsmuren als een eilandje had weten stand te houden. In de rechter bovenhoek ligt Gorinchem, schuin rechts onder de windroos Geertruidenberg en in de linker benedenhoek – naast de mededeling dat de kaart is gemaakt in 1560 – ligt Zevenbergen. | datering: 1560 | vervaardiger: Pieter Sluyter | gegevens : Hingman nr 1895a, afm. 1.22 x 0.90 m

3. Kaart van de gorzen van Bonaventura | Maasdam, onderaan de kaart te vinden, was aan de Sint-Elisabethsvloed ontsnapt. Maar het lag na 1421 wel aan de rand van de binnenzee. Geleidelijk aan is er weer land terug veroverd. Dat laat deze kaart, waarop het oostelijke deel van de Hoeksche Waard is afgebeeld, zien. Verwarrend is dat het noorden zich niet bovenaan bevindt, maar aan de linkerkant. Precies boven de in oud schrift geschreven tekst in de cartouche ligt Puttershoek, geschreven als Pieters houck en rechts van de passer, onderaan de kaart, ligt Strijen (Stryen). Zoeken naar ’s-Gravendeel heeft geen zin, want dat dorp bestond nog niet. | datering: 1684 | vervaardiger: Jan Symonsz en Corn. Janssen | gegevens: Hingman nr 2129, afm. 1.12 x 0.66 m

4. Kaart van de Dordsche Kil met de aanwassen | Nu staat ’s-Gravendeel dan wel op de kaart. Een jaar voordat Matthijs Jansz. Been deze kaart maakte, was het dorp gesticht. Hoofddoel van de kaart lijkt evenwel de vaarweg tussen Dordrecht en het zeegat rechts te zijn. Deze voorloper van de Dordtsche Kil zou de terugkeer naar de Groote Waard van vóór 1421 definitief blokkeren. Het westelijk deel van wat eens de Groote Waard was, zou zich tot Hoeksche Waard ontwikkelen. | datering: 1597 | vervaardiger: Matthijs Jansz Been | gegevens: Hingman nr 1098, afm. 1.56 x 0.48 m

5 Kaart van de aanwassen voor Bonavontura en den Trekdam | Na de inpoldering van Nieuw-Bonaventura volgden in 1603 twee nieuwe bedijkingen: Tlant Onder den Treckdam (in roze aangegeven) en De Moeck, rechts daarvan (in bruin). Aan de Dordtse kant van de Kille valt ook steeds meer land droog, maar tot inpoldering is het nog niet gekomen. | datering: 1607 | vervaardiger: Cornelis Jansz | gegevens: Hingman nr 1100, afm. 0.78 x 0.42 m

6 Kaart van de dijkage van Bonaventura met de polders De Mijl, Mookhoek en Trekdam | De Hoeksche Waard begint zijn huidige contouren te krijgen, nu ook de Mijlpolder (links van ’s-Gravendeel), Tlant van Essche, het Nieu lant vande Suytcavel (in roze aangegeven) en de Nieuwe Dyckagie Vande Noortcavel (alle drie in de buurt van Strijen) zijn ingepolderd. | datering: 1619 | vervaardiger: Francois Symonsen | gegevens: Hingman nr 2136, afm. 1.52 x 1.06 m

7 Oude kaart van den Zuid-Hollandschen waard| Niet alleen aan de Sint-Elisabethsvloed is Dordrecht ontkomen, ook aan de vergankelijkheid van papier is de stad ontsnapt. Net ten oosten van de stadsmuren begint de beschadiging van deze kaart van Schilder, maar de stad zelf is nog in al haar schoonheid te bewonderen. Als een eiland ligt de stad aan de rand van de watervlakte die pas onderaan de kaart, bij Lage Zwaluwe en Drimmelen ophoudt. Puttershoek, Maasdam en Strijen vormen nog de oostgrens van de Hoeksche Waard. | datering: 1537 | vervaardiger: Cornelis Schilder | gegevens: Hingman nr 1889, afm. 0.92 x 0.87 m

8 Kaart van de opkomende gronden en visscherijen in het noorden van den Zuidhollandschen waard | De Merwede maakte niet volledig deel uit van de binnenzee die door de Sint-Elisabethsvloed was ontstaan. De rivier werd ervan gescheiden door een smalle reep eilanden. Sommige zijn ze zo klein dat er alleen maar plaats was voor de restanten van Huis te Merwede; op een ander is nog vaag kasteel Crayestein te herkennen. Op het eiland tegenover Ghyssendam (Giessendam) is behalve een huis ook een restant te zien van de dijk van de Groote Waard. Links zijn bijna recht tegenover elkaar de kerktorens van Hardinxveld en Werkendam getekend. Voor alle duidelijkheid: het noorden bevindt zich op deze kaart onderaan. | datering: 16de eeuw | vervaardiger: onbekend | gegevens: Hingman nr 1909, afm. 1.68 x 0.42 m

9 Kaart van de opkomende gronden en visscherijen in het noorden van den Zuidhollandschen waard | Op deze kaart zijn de eilanden tegenover Giessendam uitvergroot. Het huis dat zowel op kaart 8 als deze kaart voorkomt, is mogelijk een 'overlevende' van de Sint-Elisabethsvloed. In een verslag van 1523 wordt namelijk gewag gemaakt van een herberg, de Peluwe. Die zou gestaan kunnen hebben in het dorp Houweningen, waarvan de resten in de vorige eeuw aan de oever van de Merwede zijn teruggevonden. | datering: 16de eeuw | vervaardiger: onbekend | gegevens: Hingman nr 1908, afm. 1.14 x 0.29 m

10 Kaart van de ambachten Kraaijenstein en Merwede | Tegenover de Boven houck bij Papendrecht ligt op het eerste gezicht een enorm eiland, zeker als je het vergelijkt met het nietige Dordrecht helemaal links. Maar in de cartouche rechtsonder legt de kaartenmaker uit dat de schaal die hij gebruikt alleen van toepassing is op het eiland zelf. Als hij dat op dezelfde schaal als Dordrecht had moeten weergeven, had hij onmogelijk de grootte van elk perceel op het eiland kunnen aangeven. | datering: 1543 | vervaardiger: onbekend | gegevens: Hingman nr 1978, afm. 1.05 x 0.37 m

10a Kaart van een gedeelte van den Aloysenpolder, met de grensscheiding tussen de ambachtsheren van Dubbeldam en de graaflijkheid en de opkomende gronden ten noorden van dien polder | Tussen de Alblasserwaard (links) en het Eiland van Dordrecht in wording (rechts) is de Biesbosch aan het verlanden. De Raeije van Bildersteegh, gaende vanden toorn van Wijngaerden overden oostgevel vant huijs van schout Baen (inderdaad: dat stond bij Baanhoek) is tegenwoordig nog te herkennen in de Sionsloot, met precies in het verlengde de Bildersteeg. De andere raai komt uit bij de Kop van ’t Land.| datering: 17de eeuw | vervaardiger: Jacob Sperwer | gegevens: Hingman nr 2196, afm. 0.77 x 0.49 m

11 Kaart van de Bekramming en zijne dependentien | Op verzoek van Dordrecht worden de eilanden aan elkaar geknoopt. Door te voorkómen dat het water van de Merwede tussen de eilanden door de Biesbosch in loopt, blijft de rivier op diepte, is de gedachte. Anders verzandt de belangrijke handelsroute met Duitsland. De verbinding tussen de eilanden bestaat uit een bekramming. In deze met stro bekramde oeververdediging werd een gaatje opengehouden, zodat vissers, jagers, kooikers, riet- en biezensnijders nog naar hun werk konden varen. | datering: 1621 (?) |vervaardiger: Daniel Schellinx | gegevens: Hingman nr 1979, afm. 0.96 x 0.37

12 Kaart van den Zuid-Hollandschen waard | Jan Goers maakte deze kaart dan wel in 1648, maar hij zegt hem te hebben gekopieerd van Coenraad Olisen die goed honderd jaar eerder leefde. De kaart geeft dan ook een verouderd beeld: het verlandingsproces was in Goers' tijd al verder voortgeschreden. Maar halverwege de 16de eeuw lagen er inderdaad nog slechts een paar eilanden ten westen van Werkendam (linksonder – het noorden bevindt zich ook op deze kaart onderaan). De vele teksten op deze kaart zijn bedoeld om de grenzen te achterhalen van de visserijen van Almsvoet en Kort Ambacht. | datering: 1648 | vervaardiger: Jan Goers | gegevens: Hingman nr 1892A, afm. 0.93 x 0.79 m

13 Kaart van al de opkomende gronden in den Zuidhollandse waard tussen de Bassekil en de stad Dordrecht | Deze kaart geeft een beter beeld dan kaart 12 van de mate waarin de aanslibbing van het noordelijk deel van de Biesbosch halverwege de 17de eeuw was gevorderd. Let wel, het noorden bevindt zich zowaar bovenaan. Tussen Sliedrecht en de Kop (van ’t Land) is bijna de hele waterplas al opgevuld met platen, die zelfs al namen hebben gekregen: De Hel, Den Meerkoten Nest, Den Kickvorsch en Den Huijswaert. | datering: 1682 | vervaardiger: M. van Nispen | gegevens: Hingman nr 1925, afm. 1.04 x 0.66 m

14 Het Gors den Kikvorsch | Van een van de platen op kaart 13, Den Kickvorsch, is een eeuw later deze detailkaart gemaakt. (Voor de verandering bevindt het noorden zich nu aan de rechterkant van de kaart.) De plaat is een griend geworden, waar doorheen een wirwar van smalle watertjes loopt. Sommige van deze sloten zijn nu nog als kanokreek te bevaren vanuit Biesboschcentrum Dordrecht, dat zich op deze kaart ter hoogte van het woord Meerkoten- Nest zou bevinden. | datering: 1787 | vervaardiger: Adriaan van der Linden | gegevens: Hingman nr 1991, afm. 0.50 x 0.40 m

15 Fragment van bestektekening aanleg Ottersluis | Weer goed honderd jaar later is een deel van de Kikvorsch in een weilandpolder omgezet: de Otterpolder. En van de zuidelijke punt van de Kikvorsch is weer een deel weggegraven om de aanleg van de Ottersluis mogelijk te maken. De sluis was onderdeel van een ingrijpend waterstaatwerk: de aanleg van de Nieuwe Merwede. | datering: 19de eeuw | vervaardiger: onbekend | gegevens: Nationaal Archief 3.07.11 inv nr 2519, RWS Zuid-Holland

16 Caerte vande buijtendijxce Lande gelegen buijten den zeedijck ontrent de Dussen ende Almkerck | Als de A27 op deze kaart zou worden ingetekend, liep hij grofweg van linksboven - waar de brug bij Keizersveer de Oude Maese zou oversteken - naar rechtsonder - waar hij ter hoogte van de Seuven banse Sluijs uit beeld zou verdwijnen richting de Merwedebrug bij Gorinchem. Bij de Zevenbanse sluis ook zou hij de Kornse dijk kruisen, de dijk die in 1461 is opgeworpen en sindsdien de westgrens van het Land van Heusden en Altena vormt. Ten westen van deze dijk is bijna 200 jaar later al zo veel land aangeslibd dat Van der Hult er deze gedetailleerde kaart van maakte. | datering: 1641 | vervaardiger: G. van der Hult | gegevens: Bodel Nijenhuis port 55, nr 39, afm. 0.60 × 1.25 m

17a Kaart van de waarden aan de Bakkerskil, eertijds begaan bij Michiel Willemsz en Cant | Van hetzelfde gebied is twintig jaar later weer een kaart gemaakt, zij het iets meer toegespitst op het zuidelijke deel. Om beide kaarten goed te kunnen vergelijken is het nodig een van de twee zo te kantelen dat de noordpijlen van beide windrozen (enigszins) dezelfde kant op wijzen. | datering: 1642 | vervaardiger: G. van der Hult | gegevens: Hingman nr 2009, afm. 0.82 x 0.60 m

18 Caerte van alle alsulcke parthijen van landen allser (…) eertijts gepacht bij vanden Heuvel ende Weresteijn | In 1642 maakte Van der Hult niet alleen kaart 17a, maar bracht hij ook het gebied aan de overzijde van de Bakkerskil in kaart. Wat opvalt, is dat het krioelt van de eendenkooien. Blijkbaar waren dit een van de eerste doeleinden waarvoor de droogvallende platen werden gebruikt. Pas als de platen hoger zijn opgeslibd, komt de landmeter eraan te pas om ze in percelen te verdelen. Elk perceel wordt nauwkeurig opgemeten, zodat iedereen die een stuk land wil pachten om er een griend of wellicht al wei- of hooiland van te maken, weet waar hij aan toe is. | datering: 1642 | vervaardiger: G. van der Hult | gegevens: Hingman nr 2000, afm. 0.70 x 0.65 m

18a Kaart van het verdronken ambacht van Werkendam | Op kaart 18 komt de Draepkille voor. Kennelijk is deze naam afgeleid van een van de eerste platen die is drooggevallen en die op deze kaart als De Draep is aangegeven | datering: 16e eeuw | vervaardiger: maker onbekend | gegevens: Hingman nr 1900, afm. 0.76 x 0.75 m

19 Caerte van alle alsulcke landen, gorsingen, koijen… | Van der Hult moet een geliefd kaartenmaker zijn geweest, want in 1642 maakte hij ook dit overzicht van de delta die zich volop aan het vormen is in de binnenzee. Hij kent het gebied kennelijk op zijn duimpje, want van sommige platen weet hij dat ze onder drie namen bekend staan. Ook introduceert hij een nieuw begrip: naast platen en slikken komt hij met de term blick. | datering: 1642 | vervaardiger: G. van der Hult | gegevens: Hingman nr 1921, afm. 1.31 x 0.62 m

20 Caerte ende discriptie figuratieff van de Heerlijckheijt van Werkendam | Oost en west beginnen elkaar te ontmoeten, zoals deze kaart laat zien. Precies halverwege de 17de eeuw nadert de delta voor de kust van Werkendam de oostelijke uitlopers van het Eiland van Dordrecht. | datering: 1650 | vervaardiger: Pieter Floris van der Sallem | gegevens: Hingman nr 1915, afm. 1.32 x 0.88 m

21 Nieuwe Kaerte van de Verdronken Waert Van Zuijthollant | Nog eens de delta, maar nu op 'overtrekpapier'. Blijkbaar kon de onbekende na-tekenaar niet alles lezen wat er op het origineel stond, want sommige namen eindigen in puntjes en een vraagteken, zoals in vak B2 het plaetje van jan matt…(?) | datering: 1684 | vervaardiger: onbekend |gegevens: Hingman 4 VTHR nr 477, afm.0.16 x 0.20 m

22 Caerte van Coninx-Corn ofte den Boeren-verdriet | In 30 jaar kan er in de Biesbosch veel veranderen. Dat blijkt bij een vergelijking van deze kaart met het overeenkomende deel van kaart 16. Zo heet op die kaart het sluisje pal links van DEN GYSBERT nog voorsluijs, maar op deze kaart al d’oude Kornse Voorsluijs (uiterst links). Ook het feit dat het voorvoegsel ‘nieuw’ regelmatig opduikt op deze kaart: Den nieuwen Dijck, de nieuwe Cade, duidt op veranderingen. Maar de Bleeke kil (Het Gadt vanden Bleeck-waert) blijft altijd bestaan, voorspelt Van Nispen in een van zijn verhaaltjes in de kaart. | datering: 1668 | vervaardiger: M. van Nispen | gegevens: Hingman nr 1992, afm. 0.68 x 0.54 m

23 Caarte van den BoereVerdriet, den Prikwaard en den Prik of Schanswaard | Nogmaals een kaart van de polder Boerenverdriet. Maar wie deze kaart vergelijkt met kaart 22, merkt op dat de naam is overgegaan van de polder aan de oostzijde van de Bleeke kil naar de nieuw ontstane aan de westkant. De kaart is gemaakt “ter aanduijdinge voor een overpad of uijtweg voorden Boereverdriet en Prikwaard over den Prik of Schanswaard tot den Nieuwen Althenaasen Polder”. | datering: 1764 | vervaardiger: Jan van der Linden Govertszn | gegevens: Hingman nr 1994, afm. 0.95 x 0.39 m

24 Kaerte vande Partije die Pouwels Thomas Thomasz tot den Jare 1696 in pagte heeft gehad | De zuidelijke uitlopers van de delta bestaan nog grotendeels uit onbegroeide zandplaten, zo blijkt uit deze kaart (let op: het noorden bevindt zich weer eens onderaan). Meer in het hart van de delta durven mensen het al aan er een huis te bouwen: drie zijn er te ontdekken. | datering: 1710 | vervaardiger: Abel de Vries | gegevens: Hingman nr 1932, afm. 1.00 x 0.50 m

26 Het gors Vogelen Zang | In de titel van de kaart mag Vogelenzang dan een gors worden genoemd, in feite was dit eiland één grote eendenkooi. Aan de randen liggen talrijke eenvoudige vangpijpen, in het midden is een echte kooiplas gegraven, met vier vangpijpen. Zo’n plas had als voordeel dat de kooiman bij elke windrichting zijn prooien kon benaderen zonder dat zij hem konden ruiken. | datering: 1784 | vervaardiger: Adriaan van der Linden | gegevens: Hingman nr 2015, afm. 0.63 x 0.42 m

27 Kaart der grootheden in Jannezand | Het Jannezand gaat een nieuwe fase in. Die indruk geeft tenminste deze kaart. Er lopen immers twee wegen – of padenstelsels – met net iets andere kleuren door elkaar heen en er wordt kennelijk een nieuwe dijk opgeworpen, gezien de profielschetsen linksonder. Zo verging het vele gronden in de Biesbosch: van plaat, naar griend, naar polder. | datering: kort na 1800 | vervaardiger: maker onbekend | gegevens: Bodel Nijenhuis port. 20 nr 135, afm. 0.54 × 0.73 m

27a Kaart van het Jannezand | Als twee druppels water lijkt deze kaart op kaart 27. Beide zijn waarschijnlijk kopieën van een bronkaart die verloren is gegaan. Wel is dankzij deze kaart de andere te dateren. | datering; 1806 | vervaardiger: W. van Eck | gegevens: Hingman nr 2003, afm 0.55 x 0.78 m

28 Kaart van de Landen van Heusden en Altena | Rond 1800 zag het plan voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie het licht. Mocht er weer eens een vijandelijk leger zijn zinnen op Holland hebben gezet, dan zou een strook land tussen de Zuiderzee (het IJsselmeer) en de Biesbosch onder water worden gezet. Ook een deel van het Land van Heusden en Altena. Deze kaart toont wat daarvoor aangelegd moest worden. | datering: 1798 | vervaardiger: F.W. Conrad | gegevens: Hingman 4.ZHPB4 nr 44, afm. 0.64 x 1.00 m

28a Plans en Profils van de Geprojecteerde Hulpgaten in de Landen van Heusden en Althena waar aan eenige Preparative middelen zouden behooren in 't werk gesteld te worden | Op sommige plaatsen moesten hulpgaten in de dijken rond het Land van Heusden en Altena worden gemaakt. | datering: 1799 | vervaardiger: F.W. Conrad | gegevens: BHIC Brabant-Collectie 1799/1, afm.0.38 x 0,39 m

29 Kaart van de Rivieren de Oude en Nieuwe Merwede en de killen in het Bergsche Veld Algemene Rivierkaart, blad 9 (Giessendam), 5e serie | Kort na 1850 wordt het plan van Jan Blanken – om een tweede Merwede aan te leggen – dan toch uitgevoerd. Op deze kaart worden de vorderingen bij het graven van deze Nieuwe Merwede nauwgezet bijgehouden, in rood, maar dit is alleen op de kaart in de atlas zichtbaar. | datering: 1855 | vervaardiger: E. Olivier Dzn en F.F.J Machen, o.l.v. L.J.A. van der Kun | gegevens: Rijkswaterstaat Zuid-Holland, afm. 0.82 x 0.62 m

29a Kaart van het stroomgebied van de Merwede bij Giessendam | Dezelfde kaart als nr 29, maar dan zonder de aantekeningen over de vorderingen van het werk. | datering: 1857 | vervaardiger: E. Olivier Dzn en F.F.J Machen, o.l.v. L.J.A. van der Kun | gegevens: BHIC, kaart 862, afm. 0.82 x 0,62 m

30 Kaart van Het Oudeland van Dubbeldam | Acht jaar nadat de eerste poldertjes ten zuidoosten van de stad met een ringdijk met elkaar waren verbonden tot Het Oudeland van Dubbeldam, maakten S. Jansz en Daniël Schellincx deze kaart van het Eiland van Dordrecht in wording. | datering: 1611| vervaardiger: S. Jansz en Daniël Schellincx | gegevens: Hingman nr 2182B, afm. 1.82 x 0.75 m

31 Caerte ende Metinge van de gelegentheit van de gronden (…) gelegen bij Dubbeldam | Amper twintig jaar later is het Eiland van Dordrecht al in omvang verdubbeld. Twee bedijkingen hebben het Oudeland van Dubbeldam ingekapseld. Aan de noordkant is in 1616 de Noord- of Merwede Polder aangelegd. En een jaar later volgde aan de zuidkant Den Suijt Polder van Dubbeldam. | datering: 1641 | vervaardiger: M.C. van Innevelt | gegevens: Hingman nr 2186, afm. 0.62 x 0.39 m

31a Caerte ende Metinghe van de nieuwe Dyckagie van de Meruwe Polder | Van de Meruwe polder alleen is deze detailkaart gemaakt. | datering: 1617 | vervaardiger: J. Symons | gegevens: Bodel nijenhuis port 21 nr1, afm. 0.32 x 0.77 m

32 Kaart van de gorzen en aanwassen van het ambacht van Dubbeldam en den Aloysenpolder | In 1652 werd het Eiland van Dordrecht opnieuw met een polder uitgebreid. Aan de Zuidpolder werd den Aloijsen Polder vastgeplakt. De rechte bruine lijnen op deze kaart geven de grenzen aan van oude ambachten, zoals die van De Mijl en Dubbeldam. | datering: 1659 | vervaardiger: Jacob Sperwer en Johan Cop | gegevens: Hingman nr 2192, afm. 1.42 x 0.90 m

32a Kaart van de gorzen en aanwassen ten zuiden en ten oosten van de Zuidpolder van Dubbeldam | Aan de inpoldering van de Alloijzen- of Bovenpolder is nog een fase voorafgegaan. Daarvan getuigt deze kaart. Het aardige is dat de contouren van deze kleine polders nog deels in het landschap zijn terug te vinden. | datering: 1643 | vervaardiger: maker onbekend | gegevens: Hingman nr 2190, afm. 1.19 x 0.48 m

33 Kaart van de gorzen en aanwassen liggende voor den polder van Wieldrecht | Aan de Wieldrechtse Zeedijk werden in de 18de eeuw met enige regelmaat ‘buitenpolders’ vastgemaakt. Vijf staan er op deze kaart: Het Verken, Den Ouden Beer, Den Nieuwen Beer, Kleenen Beer en ’t Nieuw Gors. Ook al liepen deze polders bijna elke winter wel een keer onder water – hun dijken mochten niet hoog worden gemaakt – toch woonden er mensen. Eén huis staat bijna aan de oever van Den Amer, Hollands Diep zouden we nu zeggen. | datering: 1714 | vervaardiger: Abel de Vries | gegevens: Hingman nr 2205, afm. 1.38 x 0.88 m

35 Kaarte van een gedeelte van Twintighoeven | Willem V, prins van Oranje Nassau, gaf op 11 maart 1785 opdracht om de gorzen van Wieldrecht in te polderen. Hij noemde de polder naar zijn eerstgeborene, Louise. Toch heet de Louisapolder ook wel Prinsenpolder. Bij de vetgedrukte letter a, in de buurt van waar het Vissersgat uitkomt in Het Noorden Diep, stelde de kaartenmaker voor dat de prins een huis zou bouwen. Maar die besliste anders. Het huis kwam bij de Prinsenheuvel te staan. | datering: 1785 | vervaardiger: P.A. Ketelaar | gegevens: Hingman nr 2198, afm. 0.93 x 0.64 m

36 Kaart en Meeting van een stuk lands leggende bij het nieuw veer | Direct ten oosten van de Louisapolder lag dit merkwaardige driehoekje land. Tussen 1659 en 1788 vertrok hier de veerboot naar Lage Zwaluwe. In 1803 werd het Oude Veergat met een kort stukje dijk afgedamd, het veer was toen al verlegd. | datering: 1802 | vervaardiger: W. van Eck | gegevens: Hingman nr 2207, afm. 0.65 x 0.50 m

37a Carte itineraire indiquant la continuation de la route pavee de Paris par Anvers à Amsterdam et specialement telle qu'elle pourrait etre construite du Lage Zwalue à Rotterdam | Het veer bij Prinsenheuvel komt voor op een studie naar het juiste traçé voor de straatweg die Napoleon al wilde aanleggen tussen Amsterdam en Parijs. Uiteindelijk is gekozen voor de straatweg naar Willemsdorp en een veerverbinding naar Moerdijk. | datering: 1815 | vervaardiger: A. Blanken Jzn | gegevens: Hingman 4 VTHR nr 4575, afm. 0.37 x 1.00 m

38 Kaart van de afzonderlijke polders die samen het Eiland van Dordrecht vormen | Nadat in 1659 ook de Polder Wieldrecht aan het Eiland van Dordrecht was toegevoegd, was het voorlopig gedaan met de inpolderingsdrang. Wel werden er nog zogeheten buitenpolders bedijkt, maar de kades om die polders waren lager dan bijvoorbeeld de Zeedijk of de Noordendijk. Bij storm of hoge rivierafvoeren moesten deze polder vollopen, dan vormde het water minder snel een bedreiging voor de echte waterkerende dijken van de Alblasserwaard of het Eiland van Dordrecht. | datering: 1808 | vervaardiger: J. Wapperom | gegevens: Regionaal Archief Dordrecht 552_260.433, afm. 0.60 x 0.57 m

40 Chaerte van de nieuwe aanwassen ende bycomingen inden Verdroncken Waert van zuijdt hollandt | Tot in de uiterste zuidoosthoek van de Groote Waard hield de Sint-Elisabethsvloed huis. Omdat in de streek tussen Geertruidenberg en Heusden turf was gewonnen, lag het land er laag en stond de deur voor het water als het ware wijd open. Anderhalve eeuw later, toen Jacob en Pieter Sluyter deze kaart maakten, was de uitloper van de binnenzee al behoorlijk verland. | datering: 1562 | vervaardiger: Jacob en Pieter Sluyter | gegevens: Hingman nr 1456, afm. 0.90 x 0.60 m

41 Kaart ende afteikening der Ambachtsheerlijkheid van Raamsdonk | Kartuizer monniken hebben een rol gespeeld in het bedijken van de monding van de Donge. Hun klooster zal gestaan hebben in de buurt van het grote rode gebouw in het bijna-vierkantje bij het in het rood geschreven woord ’T KLOOSTER, rechts van Geertruidenberg – daar waar ook de hemel en de hel naast elkaar liggen. | datering: 1745 | vervaardiger: P.A. Ketelaar | gegevens: BHIC archiefnr 343, inv nr 315, afm. 0.63 x 0.74 m

42 Plan van de Steede Geertruijdenberg, de Amiliapolder en Raemsdonck | Noord-Brabant had ook een waterlinie. Mochten de Franse legers weer eens naar Holland willen opmarcheren dan gingen de polders rond Geertruidenberg, die met zoveel moeite op de binnenzee waren heroverd, gewoon weer onder water. Schansen en ‘rendoetjes’, lunetten en voorposten bewaakten de droogblijvende smalle toegangswegen naar de vesting Geertruidenberg. | datering: 1747 | vervaardiger: P. Kleyn | gegevens: Hingman 4 VTHR nr 4653, afm. 0.32 x 0.97 m

43 Die chaer vand Lage Swaluw | Bij een vluchtige blik op deze zeer oude kaart doemt een beeld op van een kustplaats, maar het rijtje huizen stelt het dorp Lage Zwaluwe voor. De dijk waaraan de huizen staan, is die van de Groote Waard. Waar hij nu links in het water verdwijnt, liep hij vóór 1421 door naar Strijen. Bovenaan is Dordrecht in miniatuur afgebeeld. | datering: 1533 | vervaardiger: Pieter Sluyter | gegevens: Hingman 1821B, afm. 0.95 x 0.63 m

44 Kaart van de nieuwe uitwateringssluis door Polder Vierendeelen bij Hooge Zwaluwe | De Groote Sonseelschen Polder heeft moeite het regenwater te lozen. Er moet hoognodig een nieuwe afvoer gemaakt worden naar de waterlosinge lopende Noortwaert uijt int groot water naer Dordrecht. Jan Pietersz Dou heeft twee mogelijkheden in kaart gebracht: van de oude steenen sluys (bij de letter A) door de Polder van de vierendelen, of helemaal rechts in het dorp Hooge Zwaluwe. | datering: 1624 | vervaardiger: Jan Pietersz Dou | gegevens: Hingman nr 1831, afm. 0.54 x 0.48 m

45 Kaart van de bezomerdijkte polders Kwistgeld, Boerenpolder…, | Het plan om de zomerpolders ten noorden van Lage Zwaluwe binnen een hoge winterdijk te brengen, is niet helemaal conform deze kaart uitgevoerd. Het Quistgeld is buiten de Nieuwe Zwaluwse Polder gehouden. | datering: 1647 | vervaardiger: M.C. van Innevelt | gegevens: Hingman nr 1836, afm. 0.73 x 0.70 m

46 Polder Quistgelt | Achtendertig florijnen betaalde H. van Bavel op 9 mei 1751 om zich te verzekeren van de pacht van de percelen nr 3 en 6 van polder Het Kwistgeld in Lage Zwaluwe. Dat is met moeite onderaan deze schetskaart te lezen. Ondank het moeilijk leesbare handschrift is toch te achterhalen dat het dijkje om Quistgeld 1315 roeden meet. | datering: ong. 1750 | vervaardiger: maker onbekend | gegevens: BHIC archiefnr 91, inv nr 2136.1, afm. 0.31 x 0.38 m

48 Kaarte van den zoo genoemden Riethil| Bij het griendland van Grietje Dubbelman begint het Veer Pad naar ’t Hoofd dat zich aan het einde van de Rijsen Dam bevindt. Daar is in 1803 een vuurbaken geplaatst dat “van den eersten september tot den laatsten April zal branden”. Voor die service moeten de schippers wel betalen: bakengeld, af te rekenen bij Dirk Byl. | datering: 1780 | vervaardiger: P.A. Ketelaar | gegevens: BHIC archiefnr 91, inv nr 2136.7, afm. 0.48 x 0.60 m

49 Topografische kaart van de omgeving van Geertruidenberg en Oosterhout | Deze uiterst geheime kaart bevat allerlei belangwekkende militaire gegevens, zoals het aantal inwoners van Geertruidenberg, het aantal bakovens in Lage Zwaluwe en het aantal koebeesten in Drimmelen. | datering: 1841 | vervaardiger: C.J.J. Goffin | gegevens: Hingman 4.TOPO nr 9.157, afm. 0.56 x 0.82 m

50 Caerte van Situatie der Landen gelegen tussen de Seven Berghe, Ter Heijde, de Lage Zwaluwe en Strijen | Hier ergens moet het in 1421 fout zijn gegaan. Tussen Strijen – weergegeven als het kerkje in het water – en De Lage Zwalue, het rijtje huisjes in de rechter benedenhoek van de kaart, is de dijk van de Groote Waard doorgebroken. | datering: 16de eeuw | vervaardiger: maker onbekend | gegevens | Hingman nr 1716B, afm. 0.84 x 0.41 m

51 Caerte vanden ouden ende nieuwen moerdijck ende alle Polders daeraen gelegen | In de loop van de 16de eeuw waren buiten de dijk van het Oudland van Zevenbergen – dat is de dijk die door de passer loopt en nu Hooge Zeedijk heet – al ingepolderd: Den grooten Schenkeldijk, Den Cleijnen Schenkeldijk en Den Gelderschen Polder. Den Ouden en Den Nieuwen Pelgrom volgden respectievelijk in 1568 en circa 1584. Tussen de beide Pelgrimspolders en de geel gekleurde Aerenborgspolder loopt de Pelgrimsdijk, het verscholen dijkje dat in 2011 is ontzield door een niets ontziende kaalslag van bomen en struiken. | datering: 1607 | vervaardiger: Jacob Jan Symonsse | gegevens:Hingman nr 1718, afm. 1.10 x 1.12 m

52 Caarte ofte Afteeckening van de rivier de Merwede van Gorichem af benedenwaarts | Zo zag het voorstel eruit waarmee Nicolaas Cruquius in 1740 het probleem van de Merwede dacht op te lossen. Het probleem was de smalle bedding van de rivier tussen Hardinxveld en Werkendam. En juist iets daarvóór, bij Woudrichem, had zich het water van de Maas en Waal verenigd. ’s Winters bleven ijsschotsen steken in die flessenhals, vormden een ijsdam waarachter al dat water zich ophoopte tot de dijken bezweken. Vandaar dat Cruquius met het idee van overlaten kwam. “Maak een extra afvoergoot, óf ten zuiden van Werkendam óf aan de noordkant van de Merwede.” | datering: 1730 | vervaardiger: N. Cruquius | gegevens: Regionaal Archief Dordrecht 551_40141, afm. 0.64 x 0.54 m

52a Dit is de linker uitsnede van de twee rechthoeken die Cruquius op kaart 52 heeft aangegeven. Op deze uitsnede is de geplande overlaat niet gearceerd. Wel geeft de stippellijn de noordelijke begrenzing ervan aan.

52aa Dit is de rechter uitsnede van de twee rechthoeken die Cruquius op kaart 52 heeft aangegeven. De roze gekleurde Banne van Sleeuwyk zou in geval van nood onder water verdwijnen.

53 De Rivier de Merwede, van Dordrecht tot Hardinksveld; met de Killen | De overlaten zijn er niet gekomen, maar een ander voorstel van Cruquius is wel uitgevoerd. De grienden op de platen aan de zuidzijde van de Merwede zijn gerooid. Dan konden die de ijsschotsen in ieder geval niet meer tegenhouden. Ook laat deze kaart dammen in sommige killen zien: die moesten ervoor zorgen dat de Merwede voldoende water overhield om zichzelf uit te schuren en zo op diepte te blijven. | datering: 1741 | vervaardiger: M. Bolstra | gegevens: Regionaal Archief Dordrecht 551_20082, afm. 0.55 x 0.73 m

53a Kaart van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden | Eén van die dammen van kaart 53 is aangelegd door de brede Westkil ter hoogte van de Kop van ’t land. Maar deze deed zijn werk te goed. In hetzelfde jaar waarin hij is aangelegd, is hij ook weer verwijderd, vermeldt Abel de Vries linksboven onder LL. | datering: 1726 | vervaardiger: Abel de vries | gegevens: Hingman nr 2438, afm. 0.43 x 0.81 m

54 Kaart van de Springerplaten en van de gorzen aan den Aloysenpolder | De Zeedijk bij de Kop van ’t Land had het zwaar te verduren. Nog altijd getuigen wielen aan de binnenzijde van de dijk van overstromingen. Daarom zijn er rond 1750 aan de buitenzijde langs- en strekdammen aangelegd die de stroming weg moesten houden van de dijk. Maar de langste dam dreigde wel een vaarweg te blokkeren. | datering: 1756 | vervaardiger: Jan van der Linden Govertszn | gegevens: Hingman nr 2022, afm. 0.74 x 0.49 m

55 Figurative Teekening van de Sprin(ger) Plaatten | De vrees voor een geblokkeerde vaarroute bleek ongegrond. Het Noorder Diep is zelfs breder geworden. | datering: 1851 | vervaardiger: H. Wapperom | gegevens | Regionaal Archief Dordrecht 552_260.445, afm. 0.53 x 0.67 m

56 Rivier en Kanaal Kaart van de Linge en de Zederik | Alle maatregelen om de Merwede op diepte te houden hadden niet geholpen. “Dam hem dan maar af”, stelde Jan Blanken voor. “Maak er de monding van de Linge van. En geef de Waal een nieuwe uitgang door de Biesbosch, in de vorm van een nieuwe Merwede.” | datering: 1818 | vervaardiger: Jan Blanken | gegevens: Regionaal Archief Dordrecht 551_20086, afm. 0.31 x 0.92 m

57 Kaart van de Rivieren de Oude en Nieuwe Merwede en de killen in het Bergsche Veld Algemene Rivierkaart, blad 5 (Lagenhof), 5e serie |Minder rechtlijnig dan Jan Blanken had voorgesteld, is de Nieuwe Merwede dan toch aangelegd. Deze kaart toont het zuidelijk deel, waar hij uitmondt in het Hollands Diep. De kaarten 29 en 29a laten het noordelijk deel zien. | datering: 1858 | vervaardiger: E. Olivier Dzn, en F.F.J Machen, o.l.v. L.J.A. van der Kun | gegevens: archief Rijkswaterstaat Zuid-Holland, afm. 0.82 x 0.62 m

58 Waterstaatskaart van Nederland, blad Geertruidenberg 1a | Vanzelfsprekend brengt een Waterstaatskaart in de eerste plaats zaken in kaart die waterstaatkundig van belang zijn. Bijvoorbeeld dat de stenen uitwateringssluis van het Heerenhuische vlietje – te vinden bij de rode u, een klein eindje rechts van de Moerdijkbrug – uit 1 paar vloeddeuren en 1 schuif bestaat. Maar er staat er ook op beschreven hoe de aanleg van de Nieuwe Merwede is verlopen. | datering: 1880 | vervaardiger: vermoedelijk ministerie van Binnenlandsche Zaken | gegevens: archief Rijkswaterstaat Zuid-Holland, afm. 0.56 x 0.71 m

59 Geertruidenberg West (Oosterhout) | Dat niet alleen kaarten uit de 16de en 17de eeuw kleurrijk zijn, bewijst de Waterstaatskaart uit 1971. Verder valt op dat er rond 1970 van alles aan de hand is in en om de Biesbosch. In uitvoering zijn: ruilverkavelingen, de aanleg van spaarbekkens en de aanleg van een weg door de Biesbosch van het veer bij de Kop van ’t Land naar Hank. Alleen dit laatste plan is niet uitgevoerd. | datering: 1971 | vervaardiger: afdeling Waterstaatskartografie van Rijkswaterstaat | gegevens: Data-ICT-Dienst Rijkswaterstaat, afm. 0.56 x 0.69 m

60 Plan tot Scheiding van Maas en Waal onder Verlegging van de Uitmonding der Maas naar den Amer | Na de Nieuwe Merwede is er nóg een rivier door de Biesbosch aangelegd: de Bergsche Maas met in het verlengde de Amer. Weliswaar bestond de Amer al wel, maar niet in de gekanaliseerde vorm waarin we hem nu kennen. Het Gat van de Koekkoek en Den Ham zijn er door van de Biesbosch gescheiden. Overigens treedt de Bergsche Maas bijna ‘in de voetsporen’ van de middeleeuwse Maas. | datering: 1909 | vervaardiger: ministerie van waterstaat : gegevens: Uit boek: De Scheiding Van Maas En Waal Onder Verlegging Van De Uitmonding Der Maas, M.C.E. Bongaerts, afm. 0.29 x 0.69 m

61 Een buitengewone kaart, in meer dan één opzicht. Hij is niet alleen oud (hij stamt uit 1540) en groot (bijna 8 m2), hij laat mogelijk ook twee tijdsbeelden zien: de situatie vóór en na de Sint-Elisabethsvloed. Van voor 1421 getuigen de dijk langs de Merwede en de symbolen voor gebouwen in de Groote Waard, zoals de kerk van Eemkerk en het klooster Almsteijn. Maar in diezelfde Groote Waard staan ook veel zalmsteken aangegeven, de lange Steeck van Merwen bijvoorbeeld. | datering: 1540 | vervaardiger: Cornelis Schilder; digitale restauratie Peter Ebben.

62 Kaart van alle de opkomende gronden en visscherijen in den Zuidhollandschen Waard | In 1625 zag het gebied dat Pieter Sluyter 65 jaar eerder in kaart had gebracht (zie kaart 2), er zo uit. Nu maakte Klein deze kaart in 1747, maar daarvoor kopieerde hij de kaart van Jan Pietersz Dou en die is van 1625. De verlanding is in die zes decennia snel gegaan. De Hoeksche Waard heeft al bijna zijn huidige contouren gekregen. Dordrecht heeft een flink stuk van zijn achterland herwonnen. In het noordoosten heeft de delta van de Merwede zich uitgebreid. Vóór de Kornse dijk is een brede strook land drooggevallen. En waar op Sluyters kaart de binnenzee nog een uitloper vertoont naar de Langstraat, is die inmiddels verschrompeld tot het Scheepsdiep. | datering: 1747 | vervaardiger: J. Kleijn | gegevens: Hingman nr 1916-1, afm. 2.65 x 1.60 m

62a Kaart van alle de opkomende gronden en visscherijen in den Zuidhollandschen Waard | Dit is de kaart van Jan Pietersz Dou. Dou zegt op zijn beurt weer een vier jaar oudere kaart te hebben gekopieerd en wel die van Jacob Jan Simonszn. | datering: 1625 | vervaardiger: Jan Pietersz Dou | gegevens: Hingman nr 1916, afm. 2.65 x 1.60 m

63 Kaart van de landen gelegen tusschen Breda en Geertruidenberg…,| Nadat ‘stedendwinger’ Frederik Hendrik de stad Breda op de Spanjaarden had heroverd, in 1637, wilde het stadbestuur snel een kortere en veiliger verbinding over water met Holland. Op deze kaart zijn drie mogelijke routes aangegeven. Naar de Princenhil, naar lage Zwaluwe of naar het Lorregat bij Hooge Zwaluwe. Het fort opden Biesbosch heeft een prominente plaats gekregen omdat dit tijdens de Tachtigjarige Oorlog het centrum vormde van alle van wacht- en oorlogsschepen voor Lage Zwaluwe, het Lorregat en Drimmelen. | datering: 1638 | vervaardiger: Johan Indervelde en M. C. van Innevelt | gegevens: Hingman nr 1722, afm. 1.80 x 1.02 m

63a Holland ten zuiden van het IJ in 1300 | vervaardiger A.A. Beekman, opgenomen in zijn Geschiedkundige atlas van Nederland (1921). Op deze reconstructiekaart laat Beekman zien hoe de dijk van de Groote Waard gelopen kan hebben tussen Helkant en Geertruidenberg.

64 Kopie van Kaart van de aanwassen aan de zuidzijde van Dubbeldam… van P.F. van der Sallem | Deze 19de-eeuwse kaart is een kopie - maar geen getrouwe - van een 17de-eeuwse kaart. (Vergelijk hem maar met kaart 63a.) En dat is maar goed ook, want Van der Sallem lijkt zich er in 1642 makkelijk van af te hebben gemaakt. De contouren van het Eiland van Dordrecht en de Hoeksche Waard kloppen niet, En met de namen en positie van de steken is ook van alles mis. | datering: 1862 | vervaardiger: maker kopie onbekend |gegevens: Hingman 4 VTHR nr 472, afm. 0.65 x 0.90 m

64a Kaart van de limieten der visserijen in den Zuidhollandse waard |Pieter Floris van der Sallem |1642| Hingman 4.VTH 1920. Van der Sallem was het vooral te doen om de zalmsteken, zoals uit de titel blijkt. Over de verdeling land/water maakte hij zich niet druk. Zo kleurde hij tegen de stad Dordrecht een groene vlek en schreef daarbij: ‘Hier op deze plaetse zijn nu de gronden van Dubbeldam streckende vande Stadt Dordrecht tot de Oude Maese toe.’

65 Caerte vanden Grooten Suijdthollandtschen verdroncken Waerdt | De loop van de Maas vóór 1421 bleef de gemoederen nog eeuwenlang bezighouden. Deze kaart uit 1642 geeft twee varianten aan van de loop zoals die door Pieter Sluyter (zie kaart 2) in 1560 was bepaald. Reden: het magnetisch noorden is verschoven. Kijk maar naar de twee kompassen linksonder. Met die afwijking in gedachten is vanaf de twee uiteinden van de afgedamde Maas - Geertruidenberg en Maasdam - de loop nog eens uitgezet en dan kom je tot een heel ander tracé! En daarmee tot andere aanspraken op de gronden ten noorden of zuiden van de - veronderstelde - loop van de Maas. | datering: 1642 | vervaardiger: W.J. Stampioen, Johannes Dou en M.C. van Innevelt | gegevens: Hingman nr 1922A, afm. 1.20 x 1.10 m

66 Kaart van het Eiland van Dordrecht en omliggende waarden | Overzichtskaarten kunnen ook klein zijn, zoals deze. Accuraat is hij misschien daarom niet, maar aardig aan deze kaart is de afwijkende naam die de maker aan Drimmelen geeft: Driemijlen – wat een verwijzing is naar een van de drie verklaringen voor hoe het dorp aan zijn naam is gekomen. Ooit zou het dorp op drie mijlen afstand van Geertruidenberg hebben gelegen, maar dat was voor 1421. | datering: rond 1800 | vervaardiger: maker onbekend | gegevens: Bodel Nijenhuis, port 20 nr 104, afm. 0.19 × 0.28 m

67 Kaerte van de Riviere de Merwede, van boven Hardincxvelt tot voorby Dordregt | Sommige mensen kunnen het niet laten. Zij willen hun kaart bij de tijd houden. Ook deze kaart heeft een eigenaar gehad die latere ontwikkelingen op 'zijn' kaart heeft aangebracht. Daarbij is hij subtiel te werk gegaan. Maar wie goed kijkt, ziet dat hij de nieuwe haven van Werkendam heeft ingetekend. En ook de dam bij de Kop van 't Land. Helaas voor hem is die al weer heel snel verwijderd (zie kaart 53 en 53a). Maar op een kaart is weghalen lastiger. | datering: 1724 | vervaardiger: Abel de Vries | gegevens: Bodel Nijenhuis, port 53 nr 4, afm. 0.57 × 0.84 m

68 Carte particuliere des environs de Breda, Geetrudenberg, Dort, Gorcum, Heusden et Bommel | Zoek de fouten zou een mooie opdracht zijn bij het bekijken van deze kaart. Plaatsnamen zijn verkeerd geschreven of, erger, op een verkeerde plek geschreven. | datering: 1747 | vervaardiger: S. Cattoir gegevens BHIC, Brabant in kaart signatuur Generaliteitsland Brabant / West / Breda / 1747 (1)

69 Kaart 16 uit de Reise- en Zakatlas van J.C. Sepp | Toen er nog geen TomTom bestond, nam je een atlas op zakformaat mee op reis. Deze kaart komt uit de Nieuwe Geographische Nederlandsche Reise- en Zak-atlas van 1773. Behalve kaarten bevatte de gids ook toeristische informatie, zoals wanneer de kermis in Dordrecht werd gehouden. | datering: 1773 | vervaardiger: J.C. Sepp | gegevens: DiEP 552_200095, afm. 0.11 x 0.14 m

70 Kaart van een gedeelte van den in den Jaare 1421 geinnundeerde Waard van Zuidholland | Aan het einde van de 18de eeuw bestond de Biesbosch grotendeels uit griend, grasland, opstanden met houd, rietgorzen, rouwgorzen, vogelkooien en een enkele hennep. Maar met welk symbool Jacob Liege die landschapsvormen aanduidt, blijft gissen. Misschien was de kaart nog niet af. | datering: ongeveer 1785 | vervaardiger: Jacob Liege | gegevens: Regionaal Archief Dordrecht G 2226-1 en 2, afm. 1.72 x 1.11 m

71 Kaart van het Eiland van Dordrecht en een gedeelte van de Biesbosch…, | 1794. De Fransen zijn "reeds in de Mijerij van 's Hertogenbosch doorgedrongen". Pieter Melvill, in zijn functie van schout-bij-nacht bij de Admiraliteit op de Maze, was belast met de defensie van de binnenlandse wateren van Zuid-Holland. Hij moest dus weten waar zijn 'oorlogsbodems' - de gaffelaars - positie hebben gekozen. Daarom zal hij zijn zoon James John Melvill deze schematische kaart van de Biesbosch hebben laten maken. | datering: 1793 | vervaardiger: J.J. Melvill | gegevens: DiEP 551_40095, afm. 0.34 x 0.59 m

72 Kaart van den Biesbosch en het Eiland van Dordrecht | Een bijna pointillistische kaart maakte landmeter P. de Leeuw van de Biesbosch en het Eiland van Dordrecht – met een merkwaardige uitloper tot voorbij Willemstad. Omdat tekst en legenda ontbreken, is onduidelijk welk doel de kaart dient. Wel heeft iemand hem later voor eigen doeleinden gebruikt: met potlood is op enkele plaatsen iets over de vaardiepte genoteerd: droog met Eb bijvoorbeeld. | datering: 1804 | vervaardiger: P. de Leeuw | gegevens: Hingman nr 1940, afm. 1.86 x 0.98 m

73 Kopie van Kaart ter vertooninge der Limiet Raay | Ook na 1800 werd het nodig gevonden nog eens precies vast te stellen waar de Maas vóór 1421 had gelopen. En dus kregen W. van Eck, M.C. v. Houten en G. v. Beest opdracht na te gaan of het tracé dat in 1560 was vastgesteld, nog was te achterhalen. Zij kwamen tot een net iets andere loop en die tekenden ze met een rode lijn in. | datering: 1806 | vervaardiger: A. Esdré | gegevens: Bodel Nijenhuis port 20 N 134, afm. 0.45 × 0.70 m

74 Leggerkaart van het Noord-Brabantse deel van de Biesbosch | Niet Vincent, maar zijn oom H.V. van Gogh, maakte deze kaart waarop alle 117 poldertjes in de Biesbosch zijn genoemd, genummerd en voorzien van een jaartal waarin ze zijn omkaad. Zelfs hoe hoog het water er 's zomers in de sloten staat, is er op aangegeven. Sommige polders hebben mooie namen: Bijenhemel, Raagskop, Allemanshil. | datering: ong. 1840 | vervaardiger: H.V. van Gogh | gegevens: BHIC, Brabant Signatuur 343-78, afm. 0.45 x 0.85 m

75 Kaartblad van de Topografisch Militaire Kaart | Een doolhof in optima forma, dat was de Biesbosch halverwege de 19de eeuw. Toen kon je nog verdwalen in de wirwar van brede en smalle killen, met als enige oriëntatiepunten de kerktorens van de omliggende dorpen en steden. Geen hoogspanningsmasten, geen Amercentrale, geen sluizen, geen bruggen, geen Nieuwe Merwede om je te helpen oriënteren. | datering: ong. 1840 | vervaardiger: bureau van de Militaire Verkenningen | gegevens: Nationaal Archief 4.TOPO 8, blad 50, afm.afmetingen 0.46 x 0.32 m

76 Indijkingsplan Brabantse Biesbosch | Zo rond 1940 leek het doek voor de Biesbosch te vallen. Het werk aan de bedijking van de Brabantse Biesbosch was begonnen. Van Werkendam tot aan het punt waar de Nieuwe Merwede en de Amer samenkomen, was de dijk al klaar. Nu nog een dijk terug van daar naar Hank en de Biesbosch zou door een ringdijk zijn omsloten. Totdat op 31 januari 1953 bleek dat het zo gek niet was om de Biesbosch als waterberging achter de hand te hebben. | datering: ong. 1940 | vervaardiger: maker onbekend | gegevens: Biesbosch Museum kaartnr K027, afm. 0.29 x 0.46 m

77 De Biesbosch tussen Nieuwe Merwede, Amer en Land van Heusden en Altena | Op de dag van de officiële ingebruikname van de spaarbekkens, 13 augustus 1974, liet Waterwinningbedrijf Brabantse Biesbosch zien hoe de Biesbosch erbij lag voordat de aanleg van de bekkens begon. Dat deed WBB met deze rijk gedetailleerde kaart, die ook nog eens is omgeven door een omlijsting bestaande uit 156 miniatuurtjes van dieren en landschapjes. | datering: 1973 | vervaardiger: F.W. Michels | gegevens: Biesbosch Museum, inventarisnr. 0509, afm. 0.86 x 0.62 m

78 Grenzen nationaal park De Biesbosch | In 1994 werd de Biesbosch uitgeroepen tot nationaal park. Toen was het nog een gatenkaas, omdat nog niet alle grond binnen de grenzen was verworven. Maar toen in 2001 deze tweede kaart van het park uitkwam, was het aantal exclaves al sterk verminderd. Maar de drie spaarbekkens zullen dit altijd blijven. | datering: 2001 | vervaardiger: Reijers Kaartproducties | gegevens: Reijers Kaartproducties, digitale kaart

79 Inrichtingsplan Ontpoldering Noordwaard | De hoogwaters van 1993 en 1995 – beide keren niet veroorzaakt door storm op zee, maar door hevige regenval en hoge rivierafvoeren – leidden tot een ommekeer in het denken over dijkverzwaring. In plaats van de dijken hoger te maken moet de rivier meer ruimte krijgen. Ook in de Biesbosch. En dus komen er gaten in de dijk langs de Nieuwe Merwede en keert de Noordwaard, nauwelijks een halve eeuw eerder van de Biesbosch afgesnoept, terug in de schoot van de Biesbosch. Eind 2015 moet het werk klaar zijn. | datering: 2010 | vervaardiger: Robbert de Koning | gegevens: Rijkswaterstaat, afm.1.19 x 0.84 m