Wijntje Cornelia (Cornélie) van Zanten

Wijntje Cornelia van Zanten werd 2 augustus 1855 te Dordrecht geboren. Ze was een dochter uit het op 25 april 1849 te Dordrecht gesloten huwelijk van vleeshouwer Iza(a)k van Zanten (Dordrecht 12 november 1823-Dordrecht 9 maart 1899) en Heiltje Rijshouwer (Oud-Beijerland 13 januari 1825-Amsterdam 17 januari 1902). Ze had één broer: Matthijs van Zanten (Dordrecht 10 maart 1850-Rotterdam 1 mei 1928). Cornélie verkoos ongehuwd te blijven. Ze overleed op 10 januari 1946 in Den Haag.

Wijntje Cornelia van Zanten (artiestennaam: Cornélie; roepnamen voor familie en intimi: Corry of Kee) was een uit Dordtse Toonkunstkringen afkomstige operazangeres en zangpedagoge. Zij zong zowel alt als mezzosopraan. Na haar opleiding aan het conservatorium in Keulen zette zij haar zangstudie in het buitenland voort, onder meer in Milaan. Haar internationale carrière bracht haar onder andere in Amerika en Rusland. Cornélie van Zanten was een overtuigd feministe.

Met haar ouders en broer woonde zij op de Riedijk, die in de 19de eeuw nog Rietdijk heette; een dijk met een roemrijk verleden, waar vele cafés als Van Son en Potters gevestigd waren. Het gezin, dat Nederlands Hervormd was, woonde in het huis dat destijds C 172 genummerd was (thans: Riedijk 29). Tot begin 20ste eeuw was hier de slagerij Van Zanten & Zoon gevestigd die door haar vader en haar broer Matthijs gerund werd. Het pand, waarvan de winkelpui overigens in 1923 vernieuwd werd, bestaat nog steeds, maar is geen vleeshouwerij meer.

Van Zanten groeide op in Dordrecht en ontdekte al op zeer jeugdige leeftijd haar passie voor opera. Ze zong bij de Dordtse zangvereniging Amicitia alwaar zij ontdekt werd. Vervolgens kreeg zij muziekonderricht bij de dirigent Henri Geul (1829-1895) en de in Dordrecht geboren zangeres en zangpedagoge Wilhelmine Gips (1843-1895). Op zeventienjarige leeftijd toog zij naar Keulen om aldaar aan het conservatorium haar opleiding voort te zetten bij de zanger en zangpedagoog Karl Schneider (1822-1882). Ze bleek over grote kwaliteiten te beschikken; haar driejarige studie voltooide zij al in anderhalf jaar tijd. Haar studie vervolgde zij bij Francesco Lamperti (1811-1892). Hiervoor verhuisde zij naar Milaan. Het is in deze tijd dat zij haar debuut maakte. Dit was in Turijn in 1875 met La Favorita, een grand opera van de Italiaanse componist Gaetano Donizetti (1797-1848). In deze opera vertolkte zij de rol van Leonora di Gusmann. Van Zanten trad daarna in tal van Italiaanse opera's op.

Intussen was ook haar belangstelling voor de werken van Richard Wagner (1813-1883) gewekt. Wegens de (in haar ogen) te eenzijdige repertoirekeuze bij de Italiaanse operagezelschappen besloot zij in 1880 terug te keren naar Duitsland. Eerst verbleef zij in Berlijn en vervolgens in München, Breslau en Kassel, alwaar zij bevriend raakte met de dirigent en componist Gustav Mahler (1860-1911). Met hem toog zij naar Hamburg, waar zij zich verbond aan het ensemble van het Hamburger Stadttheater. Ze maakte grote indruk met creaties als Clytaemestra in Iphigenia in Aulis van de Duitse componist Christoph Willibald Gluck (1714-1787). In deze tijd componeerde zij ook enige liederen, waaronder Mijn moedertaal (1881). Op 12 juli 1881 trad zij in Kunstmin in haar geboortestad op. Tot de uitgevoerde werken behoren onder andere Titus van Mozart; de aria uit Elias van Mendelssohn; het recitatief en de aria uit Schöpfung van Haydn; Stabat Mater van Rossini; Die Lotosblume van Schumann; en Moeder en kind van Brandts Buys. De diverse concertprogramma's en recensies uit deze tijd tonen aan dat Van Zanten over een zeer uitgebreid zangrepertoire beschikte en diverse rollen uitstekend vertolkte.

Omstreeks 1885 kreeg Van Zanten het aanbod lid te worden van het ensemble van de American Opera Company te New York. In eerste instantie aarzelde zij, maar uiteindelijk greep ze deze kans met beide handen aan. Enige tijd later stapte zij over naar de National Opera Company die destijds onder leiding stond van Theodore Thomas (1835-1905). Met dit gezelschap maakte zij een grote tournee door Noord-Amerika, in steden als Chicago, Washington, San Francisco en Philadelphia. Glansrollen vertolkte zij daarbij in onder meer Carmen van Georges Bizet, Orfeo ed Euridice van Gluck en in Lohengrin van Richard Wagner. Aan de gehele onderneming kwam echter door faillissement al vrij snel abrupt een einde. Cornélie reisde daarop terug naar Dordrecht met het stellige voornemen een jaar te rusten. Niet lang daarna zag zij een van haar grootste dromen in vervulling gaan: te Moskou en Sint Petersburg werkte zij onder leiding van Karl Muck (1859-1940) mee aan de complete uitvoering van Der Ring des Nibelungen, het magnum opus van Richard Wagner.

Van Zanten was ervan overtuigd dat haar stemscholing in Italië te eenzijdig was gericht op hoge tonen. Voor een bredere stemscholing kreeg zij zangonderricht van Julius C. Stockhausen (1826-1906), zangpedagoog te Frankfurt. Daarnaast maakte zij eind jaren 80 enige uitstappen naar andere oorden. Zo trad Van Zanten, zich vanaf nu Cornélie noemende, in Amsterdam op bij het Hollandse Opera-Gezelschap van Johannes George de Groot (1837-1903). Omstreeks 1894, nog geen veertig jaar oud, beëindigde Cornélie vrij abrupt haar zangcarrière. Ze besloot zich volledig toe te gaan leggen op het geven van zangonderwijs. Ze kreeg een aanstelling als hoofdlerares aan het Amsterdamse Conservatorium, als opvolgster van Johannes Messchaert (1857-1922). Cornélie ging ook in Amsterdam wonen; vanaf eind september 1894 woonde ze met haar moeder aan de Mauritsstraat 6.

Als zangpedagoog was Van Zanten een van de vermaardste van haar tijd. Zij was een overtuigd feministe en streefde ernaar dat de vrouw in de kunst voor vol werd aangezien. Zij stond bekend om haar uiterst geperfectioneerde zangmethode, waarin zij de Italiaanse Belcanto-zangstijl trachtte te verenigen met de op articulatie toegespitste Duitse zangstijl. Van Zantens kennis van de zangtechniek tekende ze in haar vrije tijd op in een aantal wetenschappelijke verantwoorde boeken die zowel in het Duits als Nederlands gepubliceerd werden. Daarnaast schreef zij een divers aantal artikelen voor tijdschriften.

Direct na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog verhuisde Van Zanten naar Den Haag, waar zij tot haar overlijden bleef wonen. Diverse eerbewijzen en onderscheidingen vielen haar ten deel, zoals in 1935 tijdens de viering van haar tachtigste verjaardag te Haarlem. Zij gaf op dat moment nog steeds les. In het bijzijn van vele vooraanstaande personen in de muziekwereld en daarbuiten werd zij onderscheiden tot officier in de Orde van Oranje-Nassau. Cornélie werd op 15 januari 1946 te Den Haag begraven op de begraafplaats Nieuw Eykenduynen. Enkele van haar oud-leerlingen, vrienden en bewonderaars plaatsten op 20 november 1947 een gedenkteken op haar graf, waarmee op waardige wijze haar nagedachtenis geëerd wordt. Niet bekend is of haar zangstem ooit opgenomen is. Wel is een korte film uit 1922 overgeleverd waarop ze zangles geeft en waarop enkele adem-, spreek- en zangtechnieken gedemonstreerd worden.

Onderscheidingen

Officier in de Orde van Oranje Nassau.
Eremedaille voor Kunst en Wetenschappen van de Huisorde van Oranje.

Enkele publicaties

Hoogere techniek van den zang (Amsterdam 1899).
Bel Canto des Wortes. Lehre der Stimmbeherschung durch das Wort (Berlijn 1911).
Het stemmen der stem (Den Haag 1918).
Het stemwonder in den mensch (Den Haag 1925).
Das wohltemperierte Wort als Grundlage für Kunst und Frieden (Zürich 1930).

Bronnen en literatuur

Archiefbibliotheek, RAD, toegang 489, inv.nr. 10808.
Burgerlijke Stand en Bevolkingsregisters van Amsterdam, Dordrecht en Oud-Beijerland.
Cornélie van Zanten geeft zangonderricht, 35mm-film, zwart-wit, zonder geluid, in de collectie van Beeld en Geluid te Hilversum, https://zoeken.beeldengeluid.nl/program/urn:vme:default:program:2101608040030057931?q=Cornelia+van+Zantenfilm (geraadpleegd op 24 januari 2024).
Persoonsarchief van Cornélie van Zanten, Nederlands Muziek Instituut te Den Haag, toegang 3148-01.
J.H. Letzer, Muzikaal Nederland 1850-1910. Bio-bibliographisch woordenboek van Nederlandsche toonkunstenaars en toonkunstenaressen, alsmede van schrijvers en schrijfsters op muziek-literarisch gebied, tweede uitgave (Utrecht 1913), p. 199.
Nederlandse mezzosopraan Cornélie van Zanten, s.l., s.n., 2020. https://operanederland.nl/2020/07/31/reportage-nederlandse-mezzosopraan-cornelie-van-zanten (geraadpleegd op 24 januari 2024).

Auteur

Jan Willem Nieuwold (januari 2024)